Κοινωνικές και Ανθρωπολογικές Προεκτάσεις της Αμοργιανής Μαστοριάς και της Τέχνης της Ξερολιθιάς

Οι αναλημματικοί τοίχοι ξερολιθικής κατασκευής τόσο στην Αμοργό όσο και στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο (Πετανίδου 2011, 2015, Καρέκου 2019) αποτελούν ιστορικά βασικές υποδομές οι οποίες επέτρεπαν τη χρήση της γης για καλλιέργεια και κτηνοτροφία. Για τον ανθρωπολόγο Νικίλ Άναντ (Nikhil Anand) «αν και οι υποδομές βρίσκονται στο παρόν, συνεχίζουν παράλληλα να αναπαράγουν τις πολιτικές σχέσεις των καιρών στους οποίους κατασκευάστηκαν» (2017), κάτι το οποίο φαίνεται στην περίπτωση του Αμοργιανού δικτύου αναβαθμίδων, μονοπατιών και λοιπών αγροτικών και κτηνοτροφικών κατασκευών, το οποίο «αντηχεί» τις βιωμένες εμπειρίες των συνομιλητών μας και τη σχέση τους με τη γη, την καλλιέργεια και την τέχνη του χτισίματος. Η τέχνη της ξερολιθιάς με την τέχνη της καλλιέργειας της γης φαίνονται οργανικά συνδεδεμένες σύμφωνα με τα λεγόμενα όλων των συνομιλητών μας. Παράλληλα, όπως σε όλες τις αγροτικές οικονομίες, οι απαραίτητες εργασίες επιτελούνταν αναλόγως με την εποχή και την εκάστοτε καλλιεργητική περίοδο. Όπως προκύπτει από τις αφηγήσεις τους, η περίοδος των βροχών, κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20^ου αιώνα ξεκινούσε στην Αμοργό κατά κανόνα το φθινόπωρο, συγκεκριμένα τον Σεπτέμβρη. Τότε, ξεκινούσαν οι καλλιέργειες του χειμώνα: κουκιά, σκόρδα και κρεμμύδια και συνεχίζονταν οι αγροτικές εργασίες με τις σπορές και το μάζεμα ελιών. Τότε ήταν επίσης και η περίοδος που «δοκιμάζονταν» οι ξερολιθιές ως προς το χτίσιμο και τη στατικότητά τους αλλά και επισκευάζονταν γιατί υπήρχε περισσότερος ελεύθερος χρόνος σε σχέση με την άνοιξη και το καλοκαίρι και τις αντίστοιχες εντατικές αγροτικές εργασίες (θερισμός, αλώνισμα, αμπέλια κ.α.).

Οι καιρικές συνθήκες του χειμώνα, δηλαδή οι βροχές, ενίοτε δυνατές, και οι ισχυροί άνεμοι είναι πιθανό να προκαλούσαν ζημιές στους τοίχους και στις υπόλοιπες κατασκευές. Συγκεκριμένα, εάν το θεμέλιο και το μόλωμα^[1] δεν ήταν σωστά, αν οι πέτρες στο χτίσιμο δεν ήταν ίσιες, στυλωμένες από μέσα, εάν ο τοίχος δεν είχε το σωστό αντίβαρο, και εάν δεν υπήρχαν σωστά κενά ανάμεσα στις πέτρες να περνάει ο αέρας από μέσα, τότε με τις πρώτες βροχές και τους δυνατούς ανέμους ξεκινούσε και η σταδιακή καταστροφή τους. Όπως σημειώνει και ο Νικόλας Γαβαλάς (Σορόκος-Πανάγος) «άμα είναι σημεία στις ξερολιθιές, σημεία υψώματα που το προσβάλλει ο αγέρας δεν θέλουνε πολύ πολύ με μικρά να τα καλύβεις θα το «αυτώσει» ο αέρας μετά. Θέλει να ξεφυούνε από μέσα, θέλει να έχουνε κενά, τρύπες… άμα είναι σημεία που χτυπά ο καιρός, να φεύγει ο αέρας από μέσα γιατί αν είναι στεγανό θα του την φέρει την παρθενιά και θα τον πετάξει κάτω όσο καλό κι αν είναι το χτίσιμο» ενώ σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Γρίσπο (το Κωστάκη): «φτιάχνανε τους τοίχους να γέρνουνε προς τον καιρό που τα προσβάλλει» και αναλόγως εάν ο καιρός ήταν  βοριάς ή εάν ήταν σορόκος, σύμφωνα με τη γνώση αυτή «εσπρώχνανε και την πέτρα να έχει πιο πολλή αντοχή».

Σαφώς το χτίσιμο με πέτρα σε δυσπρόσιτες περιοχές με μεγάλες κλίσεις και «κατηφορικό χώμα» (Χρήστος Νομικός) δεν είναι απλή διαδικασία. «Το θέμα με την ξερολιθιά, με τους τοίχους, δεν είναι να πεις ότι το κάνανε κάπου βολικά οι ανθρώποι μες τα χωράφια, το κάναν όπου τους ήβγαλε» αναφέρει ο Αντώνης Βλαβιανός (Τόγκας) ο οποίος αναγνωρίζει όπως και οι υπόλοιποι τον μεγάλο μόχθο που απαιτούταν στο να μεταχειριστεί κανείς την πέτρα. Να την βγάλει, να την κουβαλήσει, να τη σπάσει, να τη φορτώσει και να την πάει εκεί που πρέπει. Στον ίδιο τόνο, ο Νικόλας Γαβαλάς επισημαίνει ότι η δουλειά της πέτρας δεν είναι κάτι εύκολο που μπορεί να γίνει από έναν ερασιτέχνη, από κάποιον που δεν ξέρει τη σημασία της πέτρας. Ένα «ερασιτεχνικό», μη έμπειρο χτίσιμο θα έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή με τις πρώτες βροχές και εάν όχι με τις πρώτες «άμα έκανε μια δυνατή βροχή και έπεφτε το ποτάμι με το χώμα επάνω θα φεύγανε» (Ν. Γ.) ενώ φυσικά ο «στόχος» του καλού μάστορα ήταν να χτίσει γερούς τοίχους. Χαρακτηριστικά και με μεγάλη ευγένεια στη φωνή του αναφέρει άλλωστε ο παλαιότερος από τους μαστόρους με τους οποίους μιλήσαμε, ο Χρήστος Νομικός, πως «Δε θέλω να περηφανευτώ αλλά από μικρή ηλικία όπου έχτισα τοίχο, δεν έχει σαλέψει». Από την άλλη, η φροντίδα και συντήρηση των ξερολιθιών ή ακόμη και η εκ νέου ανακατασκευή τους σε περιπτώσεις καταστροφής, φαίνεται πως ήταν δεδομένες στο ετήσιο ημερολόγιο εργασιών της αμοργιανής υπαίθρου. Και ενώ η αντοχή και η στατικότητα ήταν ζητούμενο όπως διαφάνηκε παραπάνω αλλά και σε πλήθος άλλων παραδειγμάτων, συχνά τα χτια  «το χειμώνα γκρεμίζονταν. Δεν έμενε τοίχος να μείνει για την επόμενη χρονιά. Κατ’ ευθεία έπρεπε να πάμε να το χτίσουμε. Εκτός κι είχαμε προλάβει κι ήτανε σπαρμένο το χωράφι, οπότε το περιμέναμε μετά το θερισμό να πάμε να χτίσουμε τις εμπασές, τα πεζούλια αυτά» (Ν.Γ.).  Τα μέλη της οικογένειας, τυπικά οι άνδρες^[2] «από μικροί ήταν μες τα χωράφια και αναγκαστικά άμα βούλαγε μια εμπασσά έπρεπε να την χτίζουνε» (Α.Β.). Οι αγροτικές εργασίες και το χτίσιμο των πέτρινων τοίχων και των λοιπών κατασκευών, λοιπόν, είχαν μία οργανική διασύνδεση εντός της οικονομίας του τόπου (γη, χωράφι) και ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την εποχή, δηλαδή τόσο τις καιρικές συνθήκες όσο και τις αγροτικές εργασίες.

[1]  μόλωμα= τεχνική χτισίματος με μικρά χαλίκια τα οποία μπαίνουν ανάμεσα σε μεγαλύτερες πέτρες για να προσδώσουν στατικότητα σε έναν τοίχο.

[2] Από τις αφηγήσεις των συνομιλητών μας το χτίσιμο ξερολιθιάς φαίνεται να είναι αποκλειστικά ανδρική εργασία, με τα αγόρια να ξεκινούν να συμμετέχουν στο χτίσιμο και να μαθητεύουν από πολύ μικρή ηλικία. Από την άλλη, στις αγροτικές εργασίες ευρύτερα συμμετείχαν και οι γυναίκες της οικογένειας (παραδείγματος χάριν στις εργασίες σχετικές με τις ελιές) οι οποίες φαίνεται να είχαν ενεργό ρόλο στην εσωτερική οικονομία της υπαίθρου, ωστόσο κρίνουμε πως πρέπει να συλλεχθούν περαιτέρω στοιχεία για την καλύτερη κατανόηση των έμφυλων ρόλων της εποχής εκείνης στην Αμοργό και της καθημερινής επιτέλεσης έμφυλων εργασιών.

«Έβρεχε τότες τα παλιά χρόνια, αυτό ήταν το θέμα ότι έβρεχε και όλα αυτά εκεί χάμω, τα πάντα γίνουντο. Οι παλιοί όπου και να γυρίσεις είχαν αμπέλια, είχανε συκιές, οι παλιοί μέρα-νύχτα ήταν μες τα χωράφια. Τώρα αυτά τα βλέπουμε με το κιάλι και δεν μπορείς να κάνεις και τίποτα… ή σχολές που λεν να κάνεις, να βγάλεις, τι να πρωτοκάμεις..» (Α. Β.). Γνωρίζοντας πως τόσο η Αμοργός όσο και η ελληνική ύπαιθρος εν γένει πέρασαν μία εκτενή μετασχηματιστική διαδικασία του αγροτικού τους τοπίου (Kizos & Vlahos 2012), ιδιαιτέρως από τις δεκαετίες του 1960 και έπειτα, η οποία χαρακτηρίστηκε κατά βάση από την αστικοποίηση και την εγκατάλειψη του πρωτογενούς τομέα, οι συνομιλητές μας επιβεβαιώνουν -όπως χαρακτηριστικά το παραπάνω απόσπασμα- την αλλαγή παραδείγματος στη σχέση της τοπικής κοινωνίας με τη γη. Η τρόπον τινά εγκατάλειψη της αγροτικής εργασίας «συμπαρασέρνει» και την εγκατάλειψη της φροντίδας των αναλημματικών τοίχων καθώς, όπως φάνηκε παραπάνω, οι δύο αυτές εργασίες ήταν αλληλένδετες και δεν νοούνταν η μία έξω από την άλλη, αντιθέτως το χωράφι αποτελούσε πέρα από τόπο αγροτικής και τεχνικής εργασίας και τόπο μαθητείας της τέχνης της ξερολιθιάς.

Οι συνομιλητές μας ανήκουν στην τελευταία γενιά μαστόρων η οποία έμαθε το χτίσιμο με πέτρα από τους «παλιούς μαστόρους», στο πεδίο και από μικρή ηλικία. Σύμφωνα με όσα καταγράψαμε, η μαθητεία της ξερολιθιάς ξεκινούσε κατά την προεφηβική (11-12 χρονών, «από το σχολιό, από μικρό παιδάκι» [Χ. Ν.]) και εφηβική τους ηλικία, οπότε και ακολουθώντας τον πατέρα, τον θείο κ.ο.κ. στις καλλιέργειες των χωραφιών έρχονταν σε μια πρώτη επαφή και με το χτίσιμο ξερολιθιάς. Ο Α. Β. σχηματοποιεί πολύ εύστοχα αυτή τη διαδικασία αναφέροντας: «ο Νικόλας πώς χτίζει τους τοίχους του; Τους χτίζει γιατί ήμαθε από τους δικούς του, συνέχιζε, αυτό το πράγμα πήγε αλυσίδα, και εγώ τα ίδια δηλαδή.» Αυτή η αλυσίδα γνώσης και τεχνο-πρακτικής φαίνεται πως εξελισσόταν στη βάση της ανάγκης για ένα βιώσιμο καλλιεργητικό τοπίο. Ο ίδιος χαρακτηριστικά συνεχίζει: «Τότες τα παλιά χρόνια σχεδόν όλος ο κόσμος, σχεδόν, ήταν μες στα χωράφια και χτίζαν πολλοί, ο πιο πολύς κόσμος τα παλιά χρόνια ήχτιζε τους τοίχους, αναγκαστικά, άλλη δουλειά δεν κάνανε και ήτανε πάντα μες τα χωράφια ο κόσμος τότες και ημαθαίνανε». 

Η εξέλιξη βέβαια του καθενός από τους συνομιλητές μας σε μάστορα ήταν μία προσωπική διαδρομή. Σημαντική στην αναγνώριση μεταξύ των ίδιων των Αμοργιανών μαστόρων φαίνεται να είναι η εκάστοτε εμπειρία τους με τους παλιούς μαστόρους και μάλιστα από μικρή ηλικία, εμπειρία που φαίνεται να επισφραγίζει μια επιτυχημένη μαθητεία. Στη συζήτηση με τον Νικόλα Γαβαλά φαίνεται καθαρά από τα λεγόμενά του για άλλους μαστόρους: «ξέρει γιατί ήτανε κι αυτός μικρός…» και αλλού «κι αυτουνού ο πατέρας του μάστορης, ήταν από παιδί μέσα στους  μαστόρους, ξέρει κι αυτός». Ο ίδιος είχε μάθει τόσο από τον πατέρα του όσο και από άλλους παλιούς μαστόρους, θεωρεί όμως ότι η πείρα είναι τελικά αυτή που κάνει έναν μάστορα και όπως με μεγάλη οξυδέρκεια παρατηρεί «κανένας μάστορης δεν είναι τέλειος. Όσο μεγαλώνεις και φτιάχνεις μια δουλειά τόσο αποκτάς πείρα και βλέπεις καινούργιες τεχνολογίες από μόνος σου. Από μόνος σου. Τα ξέρω από πάρτη μου δηλαδή, έτσι μόνος σου ξεκινάς από ένα σημείο και σιγά σιγά σιγά σιγά, διορθώνεσαι μόνος σου. Αν την αγαπάς τη δουλειά, αν δεν την αγαπάς και την κάνεις γιατί πρέπει να δουλέψεις, μην την κάνεις… μην την κάνεις… ειδικά την πέτρα. Η πέτρα είναι αγάπη…».  Όμως επίσης, οι τεχνικές της πέτρας είναι απαιτητικές και όπως σημειώνει το Κωστάκη, το χτίσιμο της ξερολιθιάς «θέλει χέρια, θέλει δύναμη, θέλει και τέχνη» ενώ σύμφωνα με τον Αντώνη Βλαβιανό «άμα θες να μάθεις την τέχνη, κάνεις υπομονή, αυτό είναι… και μετά από μονάχος σου, να πιάσεις να κάνεις δουλειά δικιά σου, να την βελτιώνεις και να μαθαίνεις. Δεν είναι εύκολο η μαστορικιά δουλειά».

Όπως όλες οι χειρωνακτικές εργασίες, η μαθητεία και η εξάσκηση είναι αυτές που φτιάχνουν έναν έμπειρο τεχνίτη, όπως και η σωστή χρήση των εργαλείων του, ένα ζήτημα που όλο και επανέρχεται στις αφηγήσεις όλων των συνομιλητών μας και περικλείεται με σαφήνεια στα λόγια του Χρήστου Νομικού: «Ο μάστορας το σφυρί… άμα δεν έχει σφυρί…». Με τα χρόνια, τη σκληρή δουλειά και την εμπειρία, ανέπτυσσαν λοιπόν ένα επίπεδο τεχνογνωσίας το οποίο ήταν σημαντικό όχι μόνο για την εξασφάλιση της μακροημέρευσης των καλλιεργητικών εδαφών αλλά και μίας τεχνογνωσίας η οποία φαίνεται να λειτουργούσε και ως ένας εσωτερικός δεσμός στη διάρθρωση της τοπικής κυκλικής οικονομίας και κοινά διαμοιρασμένων καθημερινών υποδομών. «Κοίταξε να δεις… θα ‘ρθω στ’ αμπέλι, θα ‘ρθεις στο θέρος. Θα ρθεις στο θέρος, θα ’ρθεις να μου ζευγαρίσεις που έχεις ζευγάρι, θα ‘ρθεις Δημήτρη να χτίσουμε το στάβλο, θα ρθεις… να μου θερίζεις.  Ήτανε μαζεμένος ο κόσμος Μαρία, καμία σχέση δηλαδή το τώρα. Καμία σχέση το τώρα. Δηλαδή, στην τεχνική, στην εξυπνάδα, στην προκοπή». Η αναπόληση αυτή του Κωστάκη, φέρει μία νοσταλγία για μία εποχή «καλύτερη», με σχέσεις οικειότητας και αλληλοπροσφοράς εντός της κοινότητας, η οποία με έναν τρόπο αναδεικνύει ξανά ότι η γενιά των συνομιλητών μας αποτελεί και την τελευταία γενιά όχι μόνο των μαστόρων που μαθήτευσαν από μικροί κοντά στους παλιούς μαστόρους, αλλά και την τελευταία γενιά ενός αγροτικά προσανατολισμένου τρόπου οργάνωσης της καθημερινής ζωής.

Σύμφωνα με τους Κίζος (Kizos) και Βλάχος (Vlahos) «το αγροτικό τοπίο είναι το αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των αγροτικών δραστηριοτήτων και του φυσικού τοπίου μίας περιοχής» (Kizos & Vlahos 2012:133), συνεπώς κατά το δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα συντελείται στην Αμοργό μία διπλή μετατόπιση. Τόσο το φυσικό τοπίο του νησιού (« Όλο έχει ερημωθεί, όλος ο τόπος» [Ν.Γ.], «μας έχει ξεράνει» [Χ. Ν.]) όσο και οι αγροτικές δραστηριότητες παράλληλα με τις εργασίες συντήρησης των ξερολιθικών κατασκευών («η πέτρα η αμοργιανή χάθηκε το χτίσιμό της, πάει, φύαν οι παλιοί μαστόροι» [Α. Β.]) άλλαξαν ριζικά.  Αυτή η αλλαγή φέρει μέσα μια αίσθηση απώλειας για τους συνομιλητές μας οι οποίοι συχνά αναφέρονται στη σημερινή κατάσταση ως εντελώς διαφορετική από την κατάσταση που οι ίδιοι παρέλαβαν από την προηγούμενη γενιά αμοργιανών χτιστών.

 «Αυτά εγώ έτσι τα γνώρισα…κι ο πατέρας μου έτσι τα γνώρισε…» (Ν. Γ.).

Είναι σαφές ότι η διαγενεακή κληρονομιά του τόπου σχετίζεται άμεσα με τις ξερολιθικές κατασκευές και το δίκτυο μονοπατιών τα οποία συνδυαστικά επέτρεπαν τόσο την καλλιέργεια και ως εκ τούτου την επιβίωση όσο και την πολυσπεισιστική (multispecies) συν-κατοίκιση των ανθρώπων στο νησί. Η ξερολιθιά συχνά αποτελεί συνώνυμο της νησιωτικότητας και φαίνεται να φέρει συμβολισμούς σημαντικούς σε πολιτισμικό και ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο. Παράλληλα, σε έναν ολοένα και πιο επισφαλή κόσμο (Tsing 2015) κλιματικής και ευρύτερης κρίσης, αποτελεί μία ζωντανή, αν και παραμελημένη, καίριας σημασίας υποδομή για το έδαφος του νησιού. «Το έδαφος αποτελεί, ουσιαστικά, μη ανανεώσιμο πόρο και ένα πολύ δυναμικό σύστημα, το οποίο επιτελεί πολλές λειτουργίες και προσφέρει υπηρεσίες ζωτικής σημασίας για τις δραστηριότητες του ανθρώπου και την επιβίωση των οικοσυστημάτων» (Μυρωνίδης 2012: 60), συνεπώς σε κάθε συζήτηση για τη συντήρηση των μονοπατιών και των αναβαθμίδων διαπραγματευόμαστε την ίδια την επιβίωση των οικοσυστημάτων.

Στις μέρες μας «οι συζητήσεις σχετικά με την ανανεώσιμη ενέργεια, τα ορυκτά καύσιμα, την κλιματική αλλαγή, την έλλειψη νερού, την απώλεια της βιοποικιλότητας, την Ανθρωπόκαινο εποχή» (Chakrabarty 2021: 1) και ακόμη την επισιτιστική επισφάλεια, την εντατικοποίηση των παγκόσμιων βιομηχανιών και την εξάντληση των φυσικών πόρων φέρνουν επιτακτικά στο προσκήνιο το ζήτημα της επιβίωσης των τοπικών οικοσυστημάτων όπως αναφέραμε παραπάνω και όπως αναδύθηκε μέσα από τα λεγόμενα των συνομιλητών μας. «Για σκέψου πόσα χρόνια στέκουνε αυτά τα πράγματα» λέει το Κωστάκη, βάζοντάς μας πράγματι να σκεφτούμε πώς θα ήταν δυνατόν να ήταν εφικτή η επιβίωση σε ένα νησί των Κυκλάδων χωρίς τις αναβαθμίδες, τα πηγάδια, τις στέρνες, τα καλντερίμια και όλο το δίκτυο υποδομών το οποίο χτίστηκε με πολλή σκληρή δουλειά, αναδιαμορφώνοντας καθοριστικά το φυσικό τοπίο και μαζί με αυτό την ανθρώπινη δραστηριότητα σε αυτό.

   «Το νησί μας αυτή τη στιγμή στηρίζεται απάνω σε αυτά τα πράγματα […] η ξερολιθιά όσο φεύγει, φεύγει και το νησί μας» (Α. Β.)

Εν κατακλείδι, παρακολουθώντας τις αφηγήσεις των συνομιλητών μας μέσα από τις συνεντεύξεις μας μαζί τους αλλά και ακολουθώντας εμπράκτως τις τεχνικές τους στα ετήσια εργαστήριά μας, βρεθήκαμε μπροστά σε πλούσιο εθνογραφικό υλικό το οποίο ανοίγει πολλές διαφορετικές οπτικές γύρω από τις ποικίλες κοινωνικές, πολιτισμικές, υλικο-τεχνικές και φυσικά περιβαλλοντικές και κλιματικές αλλαγές που παρατηρούνται στο νησί της Αμοργού. Από την πλευρά μας, προσπαθούμε να συνδυάσουμε θεωρητική και τεχνική, εφαρμοσμένη γνώση καθώς μαθητεύουμε δίπλα σε μαστόρους μίας τέχνης η οποία, παρότι κυρίαρχη και ιστορικά πολύτιμη ανά τις γενιές, υπόκειται τις τελευταίες δεκαετίας σημαντικούς μετασχηματισμούς και τείνει να περάσει στη λήθη. Ωστόσο, όπως χαρακτηριστικά και με μεγάλη ευαισθησία παρατηρεί ο Αντώνης Βλαβιανός, η ξερολιθιά είναι το νησί και το νησί είναι (χάρη στην) ξερολιθιά. Συνεπώς παρατηρούμε πως η συμβιωτική σχέση πέτρας και ανθρώπου είναι ακόμη ζωντανή στις μνήμες και τις συνειδήσεις των Αμοργιανών μαστόρων και η αξία αυτής της σχέσης παραμένει και για μας καθοριστική ως προς την μακροημέρευση του ίδιου του νησιού.